دست نوشته یا نسخ خطی به نوشته‌ها و کتبی گفته می‌شود که به وسیله نوعی قلم و با دست نوشته شده باشد. این شیوه از کتابت و به تحریر در آوردن نوشته همواره در ایران زمین متداول بوده و از قدمت و پیشینه‌ای کهن برخوردار است. به طور کلی هر برگی که از گذشتگان به جا مانده است حاوی اطلاعات مهم و قابل توجهی است. بنابراین تمام نسخه‌های خطی نفیس و ارزشمند هستند. نسخه‌های به جا مانده در زمینه‌های مختلف پزشکی، ریاضیات، فیزیک، شیمی، نجوم، فلسفه، فقه، حدیث و ... ابداعات و تلاش‌های گسترده دانشمندان را به ثبت رسانده است.
ثبت ملی 320هزار نسخه خطی
نگارنده‌های بسیاری در دیوان خانه‌های دربار به امر نگارش و کتابت مشغول بودند. هم اکنون دست نوشته‌های ارزشمند فراوانی به زبان فارسی در ایران، افغانستان، ترکیه، هند و سایر کشورها وجود دارد که در قالب کتاب، تک برگ یا مرقع وجود داشته و در بهترین موزه‌ها و در کتابخانه‌ها نگهداری می‌شوند، که ارزش بالایی دارند. در حال حاضر از میان آثار و نسخه‌های خطی موجود در ایران، تنها 320 هزار عدد از آنها در فهرست آثار مکتوب ملی به ثبت رسیده و دارای شماره ملی هستند.
کتاب در کنار سایر آثار و اشیای تاریخی از جمله مهم‌ترین یادگاری‌های بشر است. نسخه‌های خطی موجود نشان دهنده پیشگامی علما و دانشمندان در بیشتر رشته‌های طب، نجوم، ادبیات، فلسفه و عرفان در دوره‌های مختلف از صدر اسلام تاکنون است. کاشفان و علمای تراز اول همواره در حال پژوهش بوده و به فکر انتقال میراث ارزشمند خود به نسل دیگر بوده‌اند.
کتاب‌ها از دیرباز گنجینه‌ای ماندگار و اثرگذار بوده که در طول تاریخ دست به دست گشته و به آیندگان رسیده است. نقش پر رنگ کتاب که در ابعاد و جنس‌های گوناگون تالیف، نوشته و به چاپ می‌رسیده در ابعاد مختلف اجتماعی بارز و مشهود است.
وجود کتاب‌های خطی در منازل مردم
می‌توان گفت بیش از مجموعه کتاب‌های خطی که در کتابخانه‌های ایران هست در منازل مردم و همچنین نزد مجموعه داران شخصی چنین آثاری وجود دارد. تعداد زیادی از نسخ و کتب خطی در اختیار مردم قرار داشته و مالک شخصی دارند. به طوری که حتی آمار دقیقی از تعداد آنها در دست نیست. چه بسا ممکن است کتب تاریخی که حاوی یک واقعه یا جزئیات رویداد علمی است در بین آنها باشد و بخشی از زنجیر مفقوده و مهمی به حساب آید و همین نسخه‌های مردمی می‌توانند منبع پژوهش‌های مهم و معتبر برای شناخت ادوار تاریخی ایران باشند. همچنین به نوعی به عنوان سندهای اجتماعی و تاریخی بیانگر ساختار فکری مردم در برهه‌های گوناگون زمانی و تاریخی باشند.
برخی آثار نسل به نسل به عنوان ارثیه خانوادگی دست به دست شده و گاهی ممکن است به دست وارثی رسیده باشد که ارزش آن را نداند و آن را سرمایه ملی ندانسته و اقدام به فروش آن به دلالان کرده و فقط به سود مالی و منفعت شخصی خود بیاندیشد. حتی گاهی این عمل موجب خروج اثر تاریخی به عنوان سرمایه فرهنگی و مادی از کشور می‌شود. در این میان می‌توان از گسترش و ترویج فرهنگ اهدای نسخ مردمی به مراکز معتبر برای حفظ و نگهداری هر چه بهتر اثر به عنوان حلقه مفقوده نام برد که فرهنگ سازی و کاری بنیادی را می‌طلبد.
کتابخانه‌ها کهن‌ترین، پربارترین و نفیس‌ترین مکان‌های عمومی در طول تاریخ بوده و هستند و همواره منابع معتبری در زمینه‌های گوناگون تاریخی، طبیعی، مذهبی، علمی و ... به شمار آمده‌اند. در زمان حمله مغول به ایران کتابخانه‌ها به آتش کشیده و هر چند آثار بسیاری نابود شد اما بخشی از آنها نیز به همت بزرگانی، از گزند و آسیب حفظ شدند.
نگهداری نسخ خطی قواعد خاصی دارد
در ایران کتابخانه‌های بزرگی نسخ خطی را جمع و مرمت کرده و در وضعیت مناسب و مطلوبی نگهداری می‌کنند. مراحل نگهداری نسخ خطی مانند سایر آثار و اشیای تاریخی قواعد و اصول خاص خودش را دارد و گاهی بر اثر ناآگاهی نسخه رو به نابودی می‌رود. کتب قدیمی را از جهات مختلف مانند خط، صحافی، جنس کاغذ، نگارگری، تشعیر و تذهیب می‌توان بررسی و طبقه‌بندی کرد، لزوم حفظ، مرمت و نگهداری اصولی و تخصصی کتب و نسخ خطی آسیب دیده از سوی کارشناسان مرمت با رعایت استانداردهای جهانی از جمله راهکارهای اثرگذار است. کتابخانه و موزه ملی ملک بیش از 19 هزار، کتابخانه مجلس حدود 24 هزار و کتابخانه آیت الله مرعشی 40 هزار نسخه کتب خطی و قدیمی را در خود جای داده‌اند.
کتاب‌خوانی اتفاقی جذاب است که امروزه به دلایل مختلفی همچون گرانی کاغذ، کتاب‌های کم محتوا، زندگی دیجیتالی، کاربرد تکنولوژی و نسخه‌های الکنرونیک به جای نمونه‌های چاپی از آن فاصله گرفته‌ایم و نیز اقبال عمومی برای کتاب‌خوانی با توجه به اقتضاعات موجود کم شده و زنگ خطر و هشدار جدی جامعه کتاب نخوان به صدا در آمده است.
در سال‌های اخیر حوزه چاپ و نشر به لحاظ اقتصادی به سمتی رفت که کتاب‌ها صحافی خوبی ندارند اگر چه ظاهر پر زرق و برق و مخاطب جذب کن دارند اما ساختار داخلی و محتوا ندارند و صرفا جنبه اقتصادی و جذب مخاطب پر رنگ شده و توجه ویژه‌ای به این بخش شده است.
سازماندهی داده‌ها همواره یکی از دغدغه‌های اصلی و همیشگی بشر در طول تاریخ بوده است. از زمانی که نوشته ضبط و مکتوب شد آثار سازماندهی شده با هدف دستیابی آسان‌تر به داشته‌ها با پیشرفت اجتماعات و اختراع چاپ سنگی قرن هجدهم بسیاری از منابع در ایران به این روش به چاپ رسیده‌اند.
تاریخ چاپ در ایران به پنج قرن پیش از میلاد یعنی به زمان پادشاهان هخامنشی (هخامنشیان) و مهرهای سلطنتی می‌رسد که برای تأیید احکام و فرمان‌های حکومتی از آنها استفاده می‌کردند.
سده سیزدهم دوره تحول ایران
در سده سیزدهم هجری قمری که دوره تحول در ایران است برای نخستین بار اطلاعات و دانش از کتابخانه‌ها خارج و از طریق صنعت چاپ و نشر در جامعه رواج یافت. تا قبل از آن به صورت دست نویس و تک نسخه بودند و به مرور در تعداد بیشتر به چاپ رسیده است. چاپ سنگی 70 سال پیشتاز شیوه چاپ در ایران بود و تا پایان دوره قاجار ادامه داشت. از دوره قاجار بسیاری از مطالعات و تحقیقات علما به صورت مکتوب ارائه شد. کتب چاپ سنگی دوره انتقال میان چاپ خطی به چاپی محسوب می‌شود دوره میانی و از لحاظ نوع خط و قدمت تاریخ کتابت، از ارزش و اهمیت بالایی برخوردار هستند.
نخستین چاپخانه در ایران به دوران صفویان بازمی‌گردد که اولین کتاب چاپی زبور داوود یا ساغموس است که در سال 1638 به زبان و خط ارمنی در 572 صفحه و در اصفهان منتشر شده است. ظاهرا نخستین کتاب چاپ سنگی قرآنی بوده که درسال 1248 در تبریز به چاپ رسیده است.
کتاب‌های خطی، سربی و نوین نسخه‌هایی هستند که نمونه دیگری ندارند. صحافی، مرمت و بازسازی از جذاب‌ترین و سخت‌ترین کارها است.کارشناسان مرمت‌گر حرفه‌ای و کارآزموده با آسیب شناسی، مرمت و نظارت بر آثار برای جلوگیری از تخریب آنها و با کنترل دما و رطوبت محل نگهداری بر حفاظت آثار رسیدگی می‌کنند.
برخی صاحبان نسخ خسطی قدر و ارزش آنها را نمی‌دانند
در حالی که بیش از ۵۰ درصد آثارخطی کشور در اختیار بخش خصوصی است، نمی‌توان بر مراقبت و حتی معامله این آثار نظارت داشت ، این درحالی است که تمام صاحبان این آثار نیز از قدر و ارزش این کتاب‌ها آگاه نیستند. به طوری که شاهدیم آثار بسیاری در انبارهای نمور خانه‌ها از بین می‌رود بنابراین برای صیانت از این آثار باید ابتدا مردم را نسبت به ارزشمندی این کتب آگاه کرد تا در نگهداری آنها اهتمام بیشتری داشته باشند. هر چند طی سال‌های اخیر مردم با درایت بیشتری به مواریث تاریخی خود توجه می‌کنند و از این رو بیش از گذشته بر صیانت این آثار تأکید دارند.
از غم‌انگیزترین تصاویر برای یک ملت با پیشینه تاریخی و فرهنگ مردم ما این است که ثمره اندیشه‌های خود را در ویترین موزه‌ها و پژوهشگاه‌های سایر کشورها ببیند اما متأسفانه سال‌هاست این تصاویر را اغلب اندیشمندان ایرانی بارها تجربه کرده‌اند. از همین رو نفیس‌ترین و ارزشمندترین آثار این کشور پیش از این به یغما رفته است چرا که راهزنان فرهنگی همواره کتاب شناسان خبره‌ای بوده‌اند.
پیشرفت و تعالی جامعه زمانی اتفاق می‌افتد که همگان از تاریخ و گذشته خودشان آگاه باشند. وجود منابع مکتوب و کتب خطی، مورخان را موفق به کشف رازها و افکار نسل گذشته می‌کند. توجه و شناسایی نسخه‌های خطی سطح والای علمی و فرهنگی ایرانیان را برای آیندگان و نسل جدید بازگو می‌کند و به نوعی روشنگر و چراغ هدایت راه است.
* گزارش از ثنا فلاح سخنگو کارشناس باستان‌شناسی
انتهای پیام/
